Không biết từ miền Trung vào đến đất Cà
Mau, những ngày nóng bức, bà con có món ăn gì đặc biệt Việt Nam mà mát ruột
không?
Ở Bắc, cứ vào khoảng hết xuân sang hè, tiết trời bắt đầu nóng nực, tôi thường
hay nghĩ đến một món ăn xét ra cũng có nhiều thích thú: món gỏi cá sống - một
món ăn đặc biệt, mà các gia đình cũ kỹ ở đây vẫn ưa dùng.
Chỉ ngại có một điều là ăn được một bữa gỏi, cần phải tốn công xếp đặt, mua
bán; mà không phải là người đàn bà nào bây giờ cũng có thể lo liệu chu tất được
cho chồng con một bữa gỏi hoàn toàn đâu.
Nhưng vì gỏi cá sống có một phong vị đặc biệt, nên dù ở vào những gia đình mới
hoàn toàn, có những người đàn bà, con gái thích ăn “bít tết” và “bút xêalaren”
hơn là ăn đồ Việt Nam, vẫn có người đàn ông tha thiết với phong vị đất nước tự
tay sắm sửa lấy cho kỳ được một bữa gỏi sinh cầm để thưởng thức cho đỡ nhớ - dù
rằng sắm sửa được một bữa “chén” như thế đã tổn thất lắm công phu.
Tôi hãy còn nhớ mãi hồi tản cư, miếng ăn thường kham khổ, thịt ít nhưng ao hồ
cá lại nhiều, cái món gỏi cá đó kể đã được nhiều người dùng đến. Ăn ở nhà quê
món đó không cầu kỳ, mà rau cỏ lại sẵn, nên cũng không mất công nhiều quá.
Ở Hà thành khác hẳn. Riêng cái việc mua được thứ cá còn sống hay ít ra cũng còn
tươi, đã là một việc khó khăn rồi; ấy là chưa kể rằng nhiều thứ rau lại thiếu
thốn hoặc không có nữa, thành thử ăn mà không được hoàn toàn như ý muốn, lắm
khi bực mình, mất cả ngon.
Là vì ăn cái thứ gỏi cá sống, điều đáng chú ý nhất là rau, mà rau không phải
chỉ có một hai thứ như ăn nộm hay vài bốn thứ như ăn chả: nhưng có đến mười thứ
- mà hầu hết là những thứ rau, lá cầu kỳ như lá sung, lá ổi, lá cúc tần, lá
đơn, lá vông, lá sắn, rau húng láng, rau thơm, rau mùi, tía tô, kinh giới...
Ngần ấy thứ rau phải đủ, thứ nọ đỡ cho thứ kia thì gỏi mới hoàn toàn.
Riêng nhìn những thứ rau đó rửa sạch, đặt vào khăn khô, vẩy thật kỹ cho ráo
nước rồi bày vào trong những cái đĩa trắng bong, ta cũng đủ thích mắt và thấy
mát rời rợi ở trong lòng. Nhưng cái mát đó chưa thấm vào đâu với cái mát lúc
người nhà bưng đĩa cá sống lên để vào giữa cái “vườn hoa” xanh ngát đó: miếng
cá trắng cứ nõn ra, trông vừa nục nạc mà lại vừa khô ráo, gợi cho ta cảm tưởng
như được nhìn thấy một người đẹp vừa tắm nước thang lan đi thơ thẩn trong một
huê viên đầy mộng.
Tôi đã từng thấy có nhiều người hễ nói đến gỏi cá sống thì sợ tanh, tưởng chừng
không thể nuốt cho trôi một miếng, nhưng hễ trông thấy một mâm gỏi bày ra thật
đẹp, thì thưởng thức xong một miếng, người ấy lại đòi ăn hai và tỏ vẻ ngạc
nhiên là tuyệt không thấy mùi tanh tưởi.
Ấy bởi vì cá ăn gỏi tuy là sống, nhưng thực ra thì đã chế biến cho tái rồi, lại
thêm có những gia vị làm cho mất mùi tanh của cá đi, thành thử ra đến lúc ăn
thì chỉ còn thấy có mùi thơm của cá, béo mà béo thanh, hương vị ngọt mà lại
ngát, ăn mát mà lại không thấy chán.
Có lẽ một phần cũng vì thế nên không phải bất cứ thứ cá nào cũng có thể dùng để
ăn gỏi cá đâu. Cá ăn gỏi phải là cá quả hay là cá chép, đừng bé quá mà cũng
đừng to quá, độ bằng bàn tay là vừa. Cá đó làm xong, phải treo lên cho ráo nước rồi để lên trên thớt thật khô, mổ
ra, lạng lấy miếng cá nạc, bỏ da đi. Giai đoạn thú vị nhất trong việc ăn gỏi là
bắt đầu từ lúc lấy giấy bản trắng như ngà thấm ráo nước ở trên mình từng con cá
rồi lấy dao sắc thái cặp díp cá ra từng miếng theo chiều ngang miếng cá.
Tôi đã từng được dự một bữa gỏi sinh cầm của một vị quan già về hưu, ăn
thật
cầu kỳ mà thú. Cá diếc nhỏ bằng một ngón tay, mua về, đem thả bể một
ngày một
đêm, rồi vớt ra cho vào một cái thống Giang Tây to vừa người ôm, đầy một
thứ
nước mưa trong vắt. Trên bàn ăn, các thứ rau và gia vị soạn sửa đâu vào
đấy cả
rồi, khách ngồi vừa ngắm cá bơi lội thung thăng trong thống, vừa nhắm
rượu. Ở trước mặt mỗi vị, có một cái vợt bằng nửa bàn tay. Khách ăn lấy
các thứ rau
cho vào bát, cầm vợt xúc một con cá nhỏ bé đương bơi lên, rồi lấy giấy
bản lau
khô đi, đoạn, cứ nguyên con cá như thế cho vào miệng, ăn với rau sống,
rưới một
thứ tương đặc biệt.
Nhiều người không thể ăn được thế, vì sợ tanh nhưng theo các vị đã ăn quen thì
ăn như thế mới là tận hưởng cái vị của cá, mà mới thật là hoàn toàn giải nhiệt.
Thường thường, cá sống ăn gỏi, trước khi đem ra thưởng thức, thường được ướp
vào một bát tỏi, gia một chút muối rang, một chút đường, hồ tiêu và thìa mỡ
nước. Tất cả những thứ đó cùng với cá đều được trộn đều lên; độ nửa tiếng đồng
hồ thì cho vào cá một chút muối diêm tán nhỏ, một chút nước giềng trộn đều;
xong đâu đấy, để nghiêng cái bát cho nước chảy ra rồi lấy đũa đem cá bày trên
đĩa. Nhưng làm cho bữa gỏi nổi vị một phần lớn chính là nhờ cái thứ nước giấm mà
người nội trợ đã để vào đó rất nhiều công phu. Làm cũng hơi cầu kỳ một chút.
Lòng cá bỏ mật, ken, rửa sạch, băm nhỏ với gừng, tỏi, ớt rồi trộn với vài thìa
lạc rang giã nhỏ, một thìa vừng trắng rang thơm cũng giã nhỏ, rồi cho một thìa
bỗng rượu hầm và một thìa mật mía. Tất cả những thứ đó xào cả lên cho đều tay với hai thìa mỡ nước, một thìa nước
mắm và một nửa bát nước lạnh đun sôi.
Gỏi ăn có một cái thú đặc biệt là có nhiều mùi vị cay, đắng, chua, ngọt, ngái,
hắc, mặn, đủ cả; thỉnh thoảng lại bùi cái bùi của chất lạc, chất vừng, và của
chất bánh đa nướng - chất bánh đa vẫn dùng ăn với chả cá - thơm thoang thoảng.
Mỗi miếng cá, ăn với một miếng bánh đa và với đủ mặt rau, rưới giấm xâm xấp vừa
đủ nóng, ăn như thế quả là một thú thanh nhã, đậm đà mà không béo ngấy - dùng
mãi không biết chán.
* * *
Nhưng gỏi không phải là chỉ ăn với cá. Ai sợ tanh có thể thưởng thức nhiều thứ
gỏi làm với gà, với tôm, với dạ dày, với cua, với trứng sam, với lươn, chạch,
hay thịt lợn. Riêng tôi, ăn gỏi gà tôi thấy thích thú hơn là phở gà, có lẽ vì bún “đi” với
thịt gà và các gia vị như hạt tiêu, hành và các thứ rau như xà lách, thơm, mùi
và lạc rang hòa hợp với nhau hơn.
Lúc ăn, gắp thịt gà xé nhỏ, chan nước dùng rồi đệm rau và bún cùng lạc rang giã
nhỏ. Lối ăn đó thông thường. Có nhiều người muốn đổi vị gỏi gà, còn làm theo
phương pháp sau này: thịt gà giò lấy nạc, thái chỉ, đun nước sôi chần qua, vắt
ráo nước; rau cần tây lấy chỗ non nhúng vào nước sôi; hành tây thái chỉ: mấy
thứ đó trộn đều, rưới nước mắm, đường, tỏi, ớt, trên rắc lạc rang giã dối rồi
chan, ăn.
Gỏi bao tử (tức là dạ dày lợn) cũng làm theo phương pháp làm gỏi gà vừa nói, ăn
với một vài thứ rau thôi cũng đủ; nhưng gỏi nham cua đồng thì cần nhiều rau,
không kém gì gỏi cá sống - mà trong đó ta không thể nào quên được khế, chanh,
kinh giới, tía tô, rau răm, ngổ, húng láng và lá lộc. Giấm để chấm thứ gỏi này
làm với bỗng rượu, cà chua, ô mai, đường, thảo quả tán ra, đun chín với mỡ
nước.
Tôi còn nhớ lúc tản cư, ở những vùng quê nhiều hồ ao, có lắm giống sinh cầm,
thỉnh thoảng lại thay đổi lối ăn gỏi cũng là một cái thú để tiêu phí thì giờ và
chiều khẩu cái của chúng ta một cách nên thơ vậy.
Gỏi trứng sam, làm khéo - đừng để dập mật và ruột sam - ăn mát và ngọt; gỏi
sườn lợn, bóp thính và giã tỏi cho vào trộn đều với lá lộc và nước chấm, ăn sậm
sựt mà lạ miệng; gỏi tôm nhúng giấm dùng với bánh đa, rau và tương ngọt ăn thơm
ngát, bùi, hơi béo, nhưng không vì thế mà không mát ruột.
Người Hà Nội không ăn gỏi cá thiết linh mấy khi và gỏi nhệch, gỏi lươn, chạch,
nheo, trê cũng không được người ta ưa lắm; nhưng một đôi khi có ai ở đường rừng
về làm quà cho một chút thịt nai mà ta rỗi thì giờ làm một thứ gỏi nai (gọi là
nai nhúng lối Lào) âu cũng là một thú khiển muộn lý thú và... lạ miệng.
Ăn thứ gỏi này, không cần phải nhiều rau lắm, nhưng không thể thiếu được rau
húng láng và hành tây.
Thịt nai sống, lựa chỗ nạc, thái mỏng để ra trên đĩa - Lúc ăn, nhắc cái hỏa lò
con đặt lên trên bàn, trên để một cái xoong; trong xoong có nước giấm đun sôi.
Khi ăn, nhúng thịt vào trong nước giấm, cho thịt tái, rồi ăn với các thứ rau và
chấm với tương Lào làm bằng nước mắm, nước cốt dừa, xả, ớt, đường và lạc rang.
Lối gỏi Lào này nhắc ta nhớ đến tả pí lù của người Tàu, nhưng thanh hơn và
thường ăn về mùa rét; ngoài ra, các thứ gỏi khác thì dùng về mùa nực, ăn cho
mát.
Đó là một lối ăn đặc biệt thích thú và nhàn nhã, dễ quyến rũ người, không thể
ăn luôn, nhưng lâu không dùng thì nhớ - nhất là nhớ cái không khí lúc ăn. Thật
vậy, trong tất cả các món ăn của Việt Nam, nhiêu khê và cầu kỳ nhất có lẽ chính
là món gỏi: không những trước khi ăn phải dụng công kiếm đủ rau cỏ và gia vị,
mà trong khi ăn lại còn phải ăn dễ dàng, thong thả thì mới thấy ngon và hưởng
được hoàn toàn cái thú của ao hồ lẫn với hương vị rau cỏ của đất nước ngạt ngào
mát rượi.
Hãy thêm vào đó một bình rượu sen Tây Hồ thật ngát hương, ta sẽ thấy sống lại
cả một thuở thanh bình ngày trước, thời giờ trôi qua đi như tiếng đàn, tiếng
hát, mà lòng người ít bàn về chuyện danh, lợi, được thua...
Nhưng mà thời đó đã qua rồi. Trên sự đổ vỡ, mà còn người ăn như thế, có khi
cũng là một cái tội, nhưng nhiều khi ngẫm nghĩ, nếu mà không làm được điều ích
lợi cho dân cho nước, thì lắm khi giở một bữa gỏi ra ăn như thế có khi lại còn
đỡ hại cho bao nhiêu người.
>>> Qùa bún
<<< Ngô rang, khoai lùi